آبکست (قسمت سوم) | آناهیتا: ایزدبانوی آب ایران باستان

قسمت سوم آبکست با موضوع آناهیتا هستش. ما در این قسمت تاریخ ایران باستان رو ورق زدیم و جایگاه آب رو در اون مورد بررسی قرار دادیم.

[vc_row][vc_column][cdb_box_content_posts icon=”fas fa-podcast” title=”در این قسمت چه خواهیم شنید”][vc_column_text]

1. اساطیر باستان رو به طور مختصر بررسی خواهیم کرد
2. نحوه شکل گیری ایزدان رو خواهیم دید
3. جایگاه آناهیتا رو بین این ایزادن بررسی میکنیم
4. نقش و جایگاه  آب و ایزد آب رو در حکومت های باستانی مثل هخامنشیان و ساسانیان مورد بحث قرار می دیم
5. داستانهایی که در خصوص آناهیتا مطرح هستش رو بازگو خواهیم کرد

[/vc_column_text][/cdb_box_content_posts][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column][vc_tta_accordion c_align=”right” active_section=”1″ collapsible_all=”true”][vc_tta_section i_icon_fontawesome=”fas fa-assistive-listening-systems” add_icon=”true” title=”عوامل تولید کننده” tab_id=”1611232221446-fe5fc5a1-8dc6″][vc_column_text]

• خوانش: رضا دلباز
• تنظیم: اشکان طهرانی

[/vc_column_text][/vc_tta_section][vc_tta_section i_icon_fontawesome=”fas fa-book-open” add_icon=”true” title=”متن پادکست” tab_id=”1611232221476-9a831b81-21af”][vc_column_text]خب قبل از اینکه وارد قسمت جدید بشیم، بیاید قسمت قبل رو مرور کنیم! ما تو قسمت قبلی برگشتیم به حدود 4000 سال قبل از میلاد مسیح و جایگاه آب در زندگی و فرهنگ مردمان سرزمین­های مصر، بابل و روسیه بررسی کردیم و دیدیم که آب براشون از جایگاه ویژه­ای برخوردار بود تا جایی که برای خودشون خدایانی تحت عنوان خدایان آب خلق کردن علتشم این بود که اقتصاد و زندگیشون مبتنی بود بر کشاورزی و خب یکی از عناصر مهمه کشاورزی آبه.

از میان چهار عنصر، اون یکی که واقعیت را بازتاب میکنه و مثل آینه اون رو  منعکس می‌کنه، آب هست. معانی نمادین آب رو میشه در سه مضمون اصلی خلاصه کرد: چشمه‌ی حیات، وسیله‌ی تزکیه و مرکز زندگی دوباره. این سه مضمون در قدیمی‌ترین سنت‌ها متلاقی می‌شن و ترکیبات تخیلی گوناگون و در عین‌حال هماهنگ رو شکل می‌دن.

در اساطیر ایران باستان اومده که آفرینش و تکامل عالم طی چهار دوره سه هزار ساله انجام می شه. در سه هزار سال اول، جهان آفرینش غیر مادی (مینوی) هست. نه مکان وجود داره، نه زمان و نه حرکت، و سراسر هستی دو قلمرو داره، قلمرو اورمزد که در بالا قرارگرفته و سرشار از روشنی ها و نیکی هاست؛ و قلمرو اهریمن که در پایین واقع شده و دنیای تاریکی ها و زشتی هاست. پس از سه هزار سال اول، نه هزار سال باقی مونده ترکیبی از جهان مینوی و دنیای مادی و جسمانی هستش. حکمرانی عالم در سه دوره‌ی هزارساله در اختیار اهریمن قرارداره ولی آخراش، بین اون و اورمزد جنگی اتفاق میوفته  که به باعث پیروزی اورمزد میشه و اون رو حاکم کل دنیا تا اخر جهان میکنه.

در سه هزار سال اول حکومت اورمزد چند جاودانه مقدس (امشاسپند) از اون آفریده می‌شن که عبارتند از:

سپندمینو، یا روح مقدس

بهمن، مظهر خرد آفریدگار و اندیشه ی نیک.

اردیبهشت، نماد نظم و قانون.

شهریور، مظهر توانایی، سیطره و قدرت آفریدگار.

اسپندارمد، نماد اخلاص و بردباری و ایزدبانوی زمین.

خرداد، نماد تمامیت و کمال.

مرداد، مظهر جاودانگی و رستگاری.

اسپندارمد، خرداد و مرداد جاودانه­های مونث و هر سه به نوعی نمادهای رویش و باروری‌اند.

پس از امشاسپندان، ایزدان آفریده می‌شن. سی ایزد که هرکدوم از اونا یه وظیفه­ای داشتند ما در اینجا به برخی از اونا اشاره میکنیم:

آناهیتا، ایزدبانوی آبهای جهان

تیشتر، ایزد باران اولیه و اصل تمام آب‌ها.

رَپیتوین، ایزد گرمای نیم روز و آبهای زیرزمینی.

بهرام، ایزد جنگ

هوم، ایزد گیاهان و درمان بخشی

سروش، ایزد اطلاعات و فرمانبرداری

اَشی، ایزدبانوی توانگری و بخشش

دین، ایزدبانوی وجدان

چیستا، ایزدبانوی دانش و آگاهی و فرزانگی.

آذر، ایزد آتش

و چند مورد دیگه هم هست که صحبت درموردشون از وقت ما خارجه؛ ما منابعی که استفاده کردیم تو توضحیات پست میذاریم که اگر دوست داشتین برای مطالعه بیشتر بهشون مراجعه کنید

بین این ایزدان که درموردشون صحبت کردیم، چهار ایزدبانو وجود دارن که والاترین وظایف رو به عهده دارند، مثل ، وجدان، دانش و آگاهی، فرزانگی، رویش و زندگی.

یه نکته با مزه بگم بهتون اینکه که ایزد تمام آب‌های روی زمین، آناهیتا، مونث هست اما ایزد آب‌های زیرزمینی، رَپیتوین، و ایزد باران اولیه و اصل همه آب ها، تیشتر، مذکرند. شاید به همین علت ایرانیان برخی از آبها نظیر آب قنات را مذکر و برخی دیگر را مونث می‌دونستن.

بگم که تا اینجای کار ما یک مقدمه­ای از اساطیر ایران داشتیم که یه خرده اتفاقاتش سریع بود  ولی از الان یه خرده وقایع آرومتر میشه،  بریم سراغ موضوع اصلی این قسمت، یعنی آناهیتا (ایزد آب)

آناهیتا، ناهید یا اَردَویسور آناهیتا (ardwisarā Anāhitā)، یکی از ایزدبانوان ایرانی-آریایی است. آناهیتا الهه‌ای هست که در یشت پنجم اوستا پرستیده و توصیف شده‌؛ او توسط اهورا مزدا و زرتشت ستایش می‌شه و هدایت و نگهبانی تمام آب‌های جهان را به عهده داره.

در اساطیر ایرانی، آب دومین مخلوق جهانه که توسط اهورا مزدا آفریده شده و از جنوب البرز به تمام زمین راه پیدا میکنه. البته این نکته رو بگم  اینطور نبود که ایرانیا پیش از زرتشت به پاکی آب توجه نداشته باشن اما با اومدن زرتشت که پاکی و دور نگه داشتن آب از پلیدی جزء ارکان مهم آموزه‌های وی بود، ارادت مردم نسبت به آب و ایزد آب «اردویسور آناهیتا» بیشتر و بیشتر میشه. اناهیتا همواره جایگاه برجسته خودش رو میان اساطیر ایرانی و حکومت‌های باستانی هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی حفظ کرده‌. ساسانیان از زمان تأسیس حکومتشون تا قرن ۷ میلادی، زرتشتی بودند؛ اما ربع‌النوع‌های مهر و ناهید رو همیشه توو مجالسشون مهم می‌شمردن.

در سنگ نوشته­ها و کتیبه­هایی که از دوران شکوفایی آیین زرتشت، دوران هَخامنشیان (599 تا 321 قبل از میلاد) به جا مونده، جایگاه رفیع و ارجمند این ایزدبانو مشخص و مشهوده. در کتیبه اردشیر دوم هخامنشی نام او بلافاصله پس از اهورامزدا، خدای بزرگ ایرانیان باستان و زرتشتیان، اومده و در حجاری نقش رستم که بزرگترین حجاری دوره ساسانیان هستش، آناهیتا در حالی که تاجی جواهرنشان برسر گذاشته و به پا ایستاده، شاهنشاه هخامنشی نگینی را که علامت قدرت و اقتدار است از او می­گیره.

شاید همین اهمیت و ارزش باعث شده بود که شاهنشاهان هخامنشی همه کسانی رو که با آبیاری، زمین­های بایر رو آباد می­کردند تا پنج نسل از پرداخت مالیات معاف می­کردن.

بسیاری از آتشکده ها (عبادتگاه های) بزرگ زرتشتیان به نام آناهیتا نامیده شده بودن، مثل آتشکده های بی نظیری که بقایای اون ها در همدان، شوش و کنگاور به جا مونده. یکی از زیباترین یشت های اوستا، یشت پنج یا آبان یشت، به توصیف و مدح و ثنای آناهیتا اختصاص یافته و اون رو اینطور تجسم کرده: زنیست جوان، خوش‌اندام، بلند بالا، زیبا چهره، با بازوان سپید و اندامی برازنده، کمربند تنگ برمیان بسته، به جواهرات آراسته، با طوقی زرین بر گردن، گوشواره ای چهارگوش در گوش، کفشهایی درخشان در پا، با بالاپوشی زرین و پرچین. گردونه ای داره با چهار اسب سفید که هر کدام ایزد برف، باران، ابر و تگرگ هستند.

در بخشی از مناجاتهای آبان یشت اینطوری اومده که :

((می ستاییم آناهیتا را که به همه سو گسترده، تندرستی بخش، دشمن دیوان، اهورایی کیش، لایق ستایش در جهان مادی و لایق نیایش در جهان مادی است. مقدسی که افزاینده ی جان است، مقدسی که افزاینده ی گَله و رمه است. مقدسی که افزاینده ی مملکت است. مقدسی که افزاینده ی خواسته است. مقدسی که نطفه همه مردان را پاک می کند و زِهدان همه زنان را شیر خوب و به موقع می بخشد. بسیار بزرگ در همه جا مشهور است، اردویسور آناهیتا که به اندازه ی آب هایی که بر روی این زمین جاری هستند بزرگ است. ای ایزد آب به من عطا کن بزرگترین نعمت ها، تندرستی  و عدم نقص بدن را. ای ایزد آب به من ببخش خواسته ای فراوان، گله و رمه ی گوناگون و فرزندان با همت را همانطور که بخشیدی به کسان بسیاری که قبل از من تورا خواسته بودند. این بخشش را نه برای زیان رساندن، نه برای کشتن، نه برای نابود کردن و نه برای آزردن کسی از تو می خواهم))

محبوبیت آناهیتا در غرب ایران مشخصاً بیش از شرق ایرانه، که دلیل بر اصلیت او از غرب ایران هستش. در زبان باستانی غرب ایران، که قبل از ظهور دین زرتشت در غرب ایران رواج داشته، وجود آناهیتا گواهی شده. گمان می‌ره این ایزدبانو دردینی ایرانی/عیلامی، آناهیتی نام داشته، و احتمالاً همین آناهیتی همذات با ایشتار شده. احتمالاً ستایش هخامنشیان نسبت به آناهیتی در قبولاندن آناهیتا در هرم خدایان دین زرتشت موثر بوده. این نظریه تقریبا اثبات شده که آناهیتا از جمله خدایان دین پیشا-زرتشت بوده، و در زمان سلطنت اردشیر اول هخامنشی، در دین زرتشت پذیرفته شده. به هرحال ارتباط نزدیک اردشیر هخامنشی با آناهیتا از ساختن معابد آناهیتا توسط اردشیر مشخص می‌شه و این باعث میشه این پادشاه بین  زرتشتیان به شهرت برسه. ایمان اردشیر به آناهیتا در سنگ‌نگاره‌ی او دیده می‌شه که نام آناهیتا درست بعد از نام اهورمزدا و قبل از نام میترا اومده. این عمل را قبل از او هیچ شاه هخامنشی انجام نداده بود، اونها فقط به نام اهورامزدا توسل می‌جستن.

مراسم تقدیس آناهیتا در روز دهم هرماه و در هشتمین ماه سال خورشیدی برگزار می‌شده که در تقویم ایرانی برابر با چهارم آبان فعلیه، و با عنوان آبانگان جشن آناهیتا(آناهید)، الهه آب شناخته میشه

تقدیس آب در آیین اون شکل گرفت: افرادی که اون رو میپرستیدن جرعه‌ای آب خالص بر معبدش می‌پاشیدند، و مناجات می‌خواندند.، این آیین که در مورد ایشتار نیز به‌جا آورده می‌شده

اناهیتا یه سری حیون خاص خودشو هم داشته، مثل گاو و گوسفند که تو مجالس مربوط به اناهیتا قربونی میشدن. آناهیتا تنها ایزدبانویی هست که در دین زرتشتی سرودی به او تعلق گرفت، و از طرف اهورامزدا مأموریت پیداکرد، تا مراقب کل مخلوق باشه.

معابد بسیاری در گوشه و کنار ایران و جهان موقوف به آناهیتا شده بود.از جمله در زمان ارتخشتره(اردشیر اول پادشاه هخامنشی)(قرن5ق.م) معابد بسیار در شوش، هگمتانه و بابل به افتخار او ساخته شد. یک اثر در شوش و یک اثر در هگمتانه از اردشیر دوم به جا مونده که در آن با خط میخی از آناهیتا و مهر یاد شده، شاه اردشیر دوم به آناهیتا به عنوان حامی خود توسل می‌جست.

آناهیتا توی دنیای باستان اینقدر جایگاه ویژه­ای داشته که حتی اسکندر مقدونی توقع داشته آناهیتا دوست مریض اسکندر رو اما چون اون شفا نداد و در هگمتانه مرد، اسکندر از خشم، معبد آناهیتا را خراب میکنه

احتمال دارد که زیارتگاه بی‌بی شهربانو در شهر ری(راگا) وقف آناهیتا بوده.  پس از اسلام بسیاری از معابد آناهیتا تبدیل به مسجد شدند.

مثالها و منابع بسیاری وجود داره که اهمیت اناهیتا و بالتبع آب رو تو زندگی ایرانیان دوران باستان نشون میدن که سعی میکنیم توی قسمت های بعدی بهشون بپردازیم.

[/vc_column_text][/vc_tta_section][vc_tta_section i_icon_fontawesome=”fas fa-reply” add_icon=”true” title=”منابع” tab_id=”1611232561549-34c33fa7-30e8″][vc_column_text]

• کتاب انسان و آب، نوشته سید هادی میر ابوالقاسمی، انتشارات گوی
• اوستا، جلیل دوستخواه، مروارید، چاپ دوم،1374
• دانشنامه‌ی مزدیسنا، جهانگیر اوشیدری، مرکز،1371
• فرهنگ نمادها، الن گربران و ژان شوالیه، سودابه فضایلی، جیحون، پنج جلد1388-1378
• فرهنگ غرایب، سودابه فضایلی، افکار، چاپ دوم، دوجلد1388
• شبرنگ بهزاد(سه مقاله‌ی نمادشناختی)، سودابه فضایلی، جیحون،1388
• بُندهشن، مهرداد بهار، توس، 1378
• Anahid, Mary Boyce, Encyclopaedia Iranica,1983
• Mysteries of Mythra, Frantz Cumont,Dover,1903

[/vc_column_text][/vc_tta_section][/vc_tta_accordion][/vc_column][/vc_row]