نگاهی بر آب مجازی و ردپای آب

آب ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ در ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺳﻼﻣﺖ اﻧﺴﺎن و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ، ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. ﺗﻨﻬﺎ 3 درﺻﺪ از آب ﮐﺮه زﻣﯿﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﺮب اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻘﺪار 7 درﺻﺪ آن ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺻﻮرت ﯾﺦ و ﮐﻮهﻫﺎي ﯾﺨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ. در ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ، ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ و ﺷﻤﺎل آﻓﺮﯾﻘﺎ ﺟﺰء ﮐﻢ آب ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ روزاﻓﺰون ﺟﻤﻌﯿﺖ، ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺳﻬﻢ ﻣﺼﺮف آب ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﻮادﻏﺬاﯾﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود و ﻣﻨﺎﺑﻊ آب ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ در دﺳﺘﺮس ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎ ﮐﻤﺒﻮد آب ﻣﻮاﺟﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ(اربیک یزدی و همکاران 2010) ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ، در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ دو ﺳﻪ ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ، ﺟﻬـﺎن در زﻣﯿﻨـﻪ ﺣﻔـﻆ ﻣﻨـﺎﺑﻊﻃﺒﯿﻌﯽ وارد دوران ﺣﺴﺎﺳﯽ ﺷـﺪه اﺳـﺖ(آقایی و همکاران،2011).

اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺸﻮري ﺑﺎ آب و ﻫﻮاي ﺧﺸﻚ و ﻧﻴﻤﻪ ﺧﺸﻚ ﺑﻴﺶ از %94 ﻣﻨﺎﺑﻊ آب ﺧﻮد را در ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزي ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﮔﻴﺮد(باغستانی و همکاران،1389). اﻳﻦ ﺳﻬﻢ، ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺼﺮف ﻛﻨﻨﺪه ﻋﻤﺪه آب ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺳﺎزد. آب ﻣﺠﺎزي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺠﻢ آب ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺎﻻ ﻳﺎ ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد .(آلن، 1998)

در حال حاضر، در بخش کشاورزی ایران آب زیرزمینی به­طور رایگان در اختیار کشاورزان قرار میگیرد و از آب سطحی نیز که از طریق کانال و خطوط انتقال آب به دست کشاورزان میرسد، معادل یک تا سه درصد قیمت محصول آب بهاء دریافت میشود که بسیار ناچیز است (به نقل از دائمی،1394)

74  درﺻﺪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ آب ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﻬﺎن در ﺑﺨﺶ ﮐﺸﺎورزي ﻣﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮد، اﯾﻦ ﻣﻘﺪار در اﯾﺮان 93 درﺻﺪ اﺳﺖ(مروفینیا، 2005)ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﯾﺮان 19 درﺻﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻣﺎر ﺟﻬﺎﻧﯽ در ﺑﺨﺶ ﮐﺸﺎورزي ﻣﺼﺮف آب دارد. اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ اﺷﺘﺒﺎه در اﻟﮕﻮي ﻣﺼﺮﻓﯽ آب در ﺑﺨﺶ ﮐﺸﺎورزي در اﯾﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ (موسوی و همکاران،2009)

یکی دیگر از نکات مهم در ارتباط با منابع آب، جمعیت است. بررسی­های انجام شده نشان میدهد رشد سریع جمعیت یکی از عوامل مهم اثرگذار بر کاهش سرانه آب تجدیدشونده کشور در طول هشتاد سال گذشته بوده است. به طوری که، جمعیت حدود 10 میلیون نفری ایران در سال 1300، در سال 1390 بالغ بر 75 میلیون نفر شده است. این در حالی است که طی دوره مشابه، سرانه منابع آب تجدیدپذیر از حدود 14000 مترمکعب به 1600 مترمکعب رسیده است (باقری، 1394:5)

اصطلاح آب مجازی (آب پنهان) اولین بار توسط آلن(1997 و1999) به کار رفت و به معنی، مجموع حجم آبی که در مراحل مختلف تهیه، تولید و ارائه یک محصول (غذا، کالا، انرژی یا خدمات) به صورت مستقیم یا غیرمستقیم استفاده می‌شود، برابر با آب پنهان (نهفته) یا آب مجازی آن محصول است.همچنین تعریف گریدو و همکاران (2010)از اب مجازی عبارت بود از: حجم آبی است که در تولید یک واحد ازکالا (اعم از کشاورزی و غیر کشاورزی) به کار میرود. آلن مبادله آب مجازی را به عنوان را­کاری جهت مدیریت کم آبی در کشورهای خشک و نیمه خشک خاورمیانه پیشنهاد کرد. رد پای آب به معنای مجموع کالاها و خدمات مصرف شده ضربدر محتوای اب مجازی آنهاست(هوسترا و چپاگین،2004) بنابراین ردپای آب محصولات کشاورزی در هر منطقه همان حاصلضرب محتوی آب مجازی هریک از محصولات کشاورزی و مقدار تولید همان محصول در منطقه موردنظر است. در مطالعات اخیر، «ردپای آب» به تبع آن «آب مجازی» به سه نوع تقسیم میشود: ردپای آب، سبز و خاکستری. بر اساس اسن طبقه بندی محتوی آب کشاورزی نیز به سه نوع سبز، آبی و خاکستری طبقه بندی شده است. مکونن و هوسترا(2011 و 2010) اقدام به محاسبه ردپای اب و آب مجازی گروهی از محصولات کشاورزی در مناطق مختلف کشورهای جهان نمودند. بر طبق این مطالعات به وضوح دیده میشود که محتوی آب مجازی و ردپای یک محصول معین در مناطق مختلف، متفاوت است. توجه به این مساله در مدیریت آب کشورها بسیار مهم است.

محققان دیگر استدلال کردند که مناطق دارای کمبود آب می توانند با وارد کردن محصولاتی که میزان آب مجازی بالایی دارند و صادر کردن محصولاتی که میزان آب مجازی بسیار کمی دارند، کارآیی مصرف آب در سطح جهانی را افزایش دهند.

از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺎﻣﻊ در ﺧﺼﻮص ﻣﺒﺤﺚ آب ﻣﺠﺎزي ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ (هوکسترا و هونگ،2002)اﺷﺎره ﻛﺮد. اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻲ ﻛﺮدن ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺠﺎرت آب ﻣﺠﺎزي ﺑﻴﻦ ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت زراﻋﻲ ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎي 1995-1999 ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ. ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﻛﻪ %13 از آب ﻣﺼﺮﻓﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت در ﺟﻬﺎن، ﺑﺮاي ﻣﺼﺮف داﺧﻠﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲروﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ (ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺠﺎزي) ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد. اﻳﻦ ﻳﻚ درﺻﺪ ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻮي در ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺘﻨﻮع اﺳﺖ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎي 1995-1999، ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎ، ﻛﺎﻧﺎدا، ﺗﺎﻳﻠﻨﺪ، آرژاﻧﺘﻴﻦ و ﻫﻨﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺻﺎدرات آب ﻣﺠﺎزي، و در ﻫﻤﺎن دوره ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺳﺮﻳﻼﻧﻜﺎ، ژاﭘﻦ، ﻫﻠﻨﺪ، ﺟﻤﻬﻮري ﻛﺮه و ﭼﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ واردات آب ﻣﺠﺎزي را داﺷﺘﻪاند. براساس آمار اعلام شده در حدود سه دهه گذشته (سال ۱۹۸۶ تا ۲۰۱۱ میلادی) میزان صادرات آب مجازی در جهان از ۴۳۸ میلیارد مترمکعب به ۹۸۹ میلیارد مترمکعب افزایش یافته است؛ در این میان آمریکا با ۳۴ درصد بیشترین سهم صادرات آب مجازی و کشورهای آفریقایی با ۸/ ۳ درصد کمترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند.

در زیر ردپای چند محصول که بر اساس لیتر اب به ازای هر کیلوگرم محصول بیان شده، اشاره شده است

در بسیاری از نقاط جهان 30 تا 40 درصد از آب تمیز و بهداشتی از طریق نشت از لوله ها و کانالها ازبین می رود آبهای زیرزمینی در کل جهان 25 تا 40 درصد آبهای نوشیدنی را تامین می کنند. تقاضا برای آب از سال 1900 تا کنون 6 برابر شده است در حالی که جمعیت 3.5 برابر شده است. و مطالعه شده که برای احتیاجات انفرادی هر کس 20 تا 50 لیتر آب سالم نیاز است. در حال حاضر 13 درصد از جمعیت جهان برای زندگی سالم و سلامت به غذای کافی دسترسی ندارند. تنها 25 درصد از سدهای دنیا برای استفاده از برق آبی کار برده می شوند طبق تازه ترین آمار فائو در حدود 1.2میلیارد نفر از مردم جهان با درآمدی کمتر از یک دلار در روز در فقر مطلق زندگی می کنند و از گرسنگی و فقر غذایی رنج می برند که اکثر آنها یعنی حدود 1 میلیارد نفر در کشورهای درحال توسعه زندگی می کنند و در این میان 100 میلیون نفر نیاز به کمک های اضطراری مواد غذائی دارند.(گزارش توسعه آب جهانی،2006)