فاجعه تالاب هورالعظیم + فیلم
معرفی تالاب :
هورالعظیم (به معنای تالاب بسیار بزرگ) یا هورالهویزه (به معنای تالاب هویزه) یا تالاب بزرگ هویزه بزرگترین تالاب استان خوزستان و یکی از بزرگترین تالابهای ایران است. تالاب در مرز ایران و عراق واقع شده و حدود یک سوم این تالاب در ایران و دوسوم آن در کشور عراق است. این تالاب از دیدگاه منابع جانوری و گیاهی بسیار غنی بوده که هماینک این منابع با نابودی روبهرو است.
این تالاب از آبهای اضافه رود کرخه، دویرچ و بخشی از آبهای اضافه اروندرود تشکیل شدهاست. ژرفای این هور (تالاب) کم است ولی تدریجاً در وسط آن به چند متر میرسد. سراسر هورالعظیم با نی پوشیده شده است.[۱] مساحت مشخص شده توسط اداره کل محیط زیست خوزستان به عنوان تالاب حدود ۱۱۸۰۰۰ هکتار میباشد.
موقعیت :
هورالعظیم در غرب استان خوزستان در انتهای رود کرخه در منطقه مرزی دشت آزادگان بین دو کشور ایران و عراق واقع شده است و دارای طول جغرافیای ۴۷ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۴۷ درجه ۱۶ دقیقه و۳۰ ثانیه طول شرقی و عرض جغرافیایی ۳۱ درجه ۵۳ دقیقه تا ۴۱ درجه عرض شمالی است. این تالاب مشترکاً در شهرستانهای دشت آزادگان و هویزه استان خوزستان واقع گردیدهاست. هورالعظیم درجنوب غرب شهرستان هویزه واقع بوده و شهر رفیع (کاوه) مرکز بخش نیسان در۳ کیلومتری آن قرار دارد.
فاجعه هورالخسته :
گفته میشود ۳۰ تا ۳۵ درصد ریزگردهایی که خوزستان و بهخصوص اهواز را گرفتار کرده و هشتم بهمنماه امسال تقریباً آن را فلج کرد، منشأ داخلی دارد. یکی از مهمتریم کانونهای داخلی ریزگرد تالاب هورالعظیم است که روزگاری نهچندان دور کانون برکت و زیبایی برای مردم و پناهگاه مهم زیستمحیطی و یکی از منحصربهفردترین تالابهای خاورمیانه بود. بر سر این اکوسیستم کمنظیر چه آمد که امروز به ماهیانش، غبارش نصیب مردم اهواز میشود؟ چه کسانی آن را خشک کردند و داستان این هور، نمایانگر چه ویژگیهایی از توسعه به سبک ایرانی است؟
هورالعظیم جزئی از تالاب بزرگ بینالنهرین به وسعت ۹۰۰۰ کیلومترمربع است که از سه هور الحمار، مرکزی و هورالعظیم (هورالهویزه) تشکیلشده است. هور مرکزی و هورالحمار به همراه دوسوم هورالعظیم در کشور عراق واقعشدهاند. قسمت ایرانی هور حاصل آب رودخانههای کرخه، دجله و دویرج است. حساسیتها و اهمیت اکولوژیکی این تالاب باعث شده از سمت سازمان بینالمللی WWF بهعنوان یکی از ۲۰۰ ECOREGION معرفی شود که حفاظت از آنها ضروری است.
هر تالاب میتواند برای 30 هزار نفر شغل ایجاد کند !
تصاویر ماهوارهای از خشک شدن و کاهش قابلتوجه مساحت تالاب بین سالهای ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۷ خبر میدهد. بررسی دادههای هواشناسی در همین بازه گویای آن است که کاهش محسوس بارش یا خشکسالی نمیتواند علت این خشکی تالاب باشد چراکه در این بازهی زمانی تغییر محسوسی در بارشها رخ نداده است. نقش مهم تالاب هورالعظیم در خنثیسازی غبارهای طوفانهایی که از صحرای ربالخالی به سمت ایران میآیند براثر خشک شدن این تالاب از بین رفته است. این تالاب نهتنها خاصیت مکش خود را ازدستداده است بلکه خود با انباشت نهشتههای ریزدانه به همراه رسوبات بسیار ریز نمکی کف بستر خود، در هنگام وزش بادهای جنوب غرب به شمال شرق بر وخامت اوضاع ریزگردها در خوزستان میافزاید. تعداد وقوع ریزگردها از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۲ پانزده برابر شده است.(دفتر مقابله با ریزگردهای سازمان محیطزیست).
چرا تالاب خشک شد ؟
گاپ ترکیه:
پروژهی عظیم سدسازی ترکیه که خودشان آن را GAP نامیدهاند علت اصلی تنشهای آبی به وجود آمده در عراق، سوریه و جنوب غرب ایران است. احداث ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه که ۹۵ میلیارد مترمکعب از آب فرات و ۱۷٫۶ میلیارد آب دجله را در خاک ترکیه محبوس میکند باعث شده علاوه بر مشکلات زیادی که برای تأمین آب کشاورزی در عراق و سوریه به وجود آمده، حقآبهی بسیاری از تالابهای کشور عراق هم از بین برود که نتیجهی آن خشک شدن تالابها و تبدیل آنها به کانونهای ریزگرد است.
عراق:
صدام برای مقابله با جمعیت شیعهنشین هورالعظیم در دوسوم عراقی آن اقدام به خشککردن عمدی این تالاب کرد تا با نابود کردن معیشت این شیعیان، جمعیتشان را مجبور به مهاجرت و پراکندگی کند. علاوه بر این در اقدامات مخرب دیگر دولت عراق با انحراف آب ورودی به تالاب بینالنهرین و اختصاص آن به اراضی کشاورزی باعث خشک شدن هورالحمار و هور مرکزی و هورالعظیم شده است.
ایران:
اگر از تخریبهای گستردهای که جنگ هشتسالهی ایران-عراق بر هورالعظیم تحمیل کرد، بگذریم اقدامات سالهای اخیر ایران در دو حوزهی سدسازی و اکتشاف نفت بیشترین آسیبها را به سهم ایران از تالاب هورالعظیم زده است.
احداث سد عظیم کرخه در بالادست رودخانهی کرخه باعث کاهش شدید آوردهی این رودخانه برای تالاب هورالعظیم شده است. کاهش شدید جریان رودخانهی کرخه بعد از سد و امساک در پرداخت حقآبهی تالاب اثرات جبرانناپذیری را به این تالاب تحمیل کرده است.
شاهکار حکمرانی منابع آب و ملاحظهی اصول زیستمحیطی ایران در پروژهی اکتشاف نفت میدان آزادگان که در بستر تالاب هورالعظیم اجرا شده، نمایانگر است. واگذاری ۷ هزار هکتار از مساحت تالاب به شرکت نفت برای عملیات اکتشاف با شرط صوری رعایت الزامات محیط زیستی که البته هرگز رعایت نشد و نوع فنآوریهای بکار رفته در این پروژهی اکتشاف و استحصال که مبنی بر خشککردن آب تالاب بوده است، تالاب را به نابودی کامل کشاند. بر اساس مصوب هیئتوزیران حریم تالابها ۱۵۰ متر تعیینشده است که رعایت آن در طرحهای عمرانی الزامی است اما پلاکهای واگذارشده به شرکت نفت تقریباً تمام سطح تالاب هورالعظیم و حتی زونهای حساس آن را در برمیگیرد. تمام جادههای دسترسی در جهت عمود به جریان هیدرولوژیکی تالاب (شمال-جنوب) احداثشدهاند و مخل جریان آب، آبگیریهای فصلی و حتی ساختار بیولوژیکی تالاب میشوند. همچنین نحوهی اتصال جادهها بهگونهای است که موجب محصور شدن و قطعهقطعه شدن بخشهای مختلف تالاب میشود. استفاده از گودال آتش و عدم استفاده از سیستمهای بدون فلر خرابکاری بزرگ دیگر شرکت نفت در تالاب است. مجموعهی این اقدامات زمینه را برای نابودی حیاتوحش و اکوسیستم تالاب و خشک شدن آن فراهم کرده است.
جنایات ضد محیطزیستی شرکت نفت در دولت محمود احمدینژاد اتفاق افتاد و سازمان محیطزیست آن دولت هم علیرغم مخالفتهای شفاهی درواقع کاری جز تماشا انجام نداد. وزارتخانههای نیرو (ندادن حقآبهی تالاب) و جهاد کشاورزی (رها کردن پسابهای کشاورزی آلوده به تالاب) هم هرکدام سهمی در این جنایت داشتهاند. با روی کار آمدن دولت جدید تا مدتها در بر همان پاشنه میچرخید اما با وخیمتر شدن هجوم ریزگردها و افزایش فشارهای مردمی، برخی اقدامات اصلاحی آغاز شد و نتیجهی این اقدامات بنا بر ادعای مقامات دولتی احیاء ۷۰ درصدی هورالعظیم بوده است. گرچه هجوم ترسناک ریزگردها در هشتم بهمنماه امسال که اتفاقاً منشأ داخلی داشت تردیدها را دربارهی این ادعاها و کافی و مؤثر بودن اقدامات دولت فعلی افزایش داده است. واقعیت این است که هنوز نشانههای تنبه و به قول رئیسجمهور روحانی توبهی واقعی از سوء رفتار با محیطزیست و بازگشت به اصول گفتمان توسعهی پایدار در عمل حاکمیت مشاهده نمیشود. دلخوش کردن به اقدامات واکنشی محدود که تحتفشار افکار عمومی اتفاق میافتد نباید مردم و فعالان محیطزیستی را از تلاش برای تغییر رویکردهای کلی توسعه در کشور از توسعهای رشد محور و طبیعت ستیز بهسوی توسعهای پایدار و دوستدار طبیعت بازدارد. نفوذ تکنوکراتهای کهنهکار در دولت فعلی که کارنامهی سیاهی درزمینهی حفظ محیطزیست دارند باید همچنان همهی ما را نگران و هشیار نگه دارد و برماست تا حل نشدن واقعی و نهایی مشکلاتی نظیر ریزگردها و بحران مدیریت آب، از مطالبهگری و نقد ریشهای سیاستهای توسعهی یکجانبه دست برنداریم.
اردلانی (مدیر اچ.اس.ای شرکت مهندسی و توسعه نفت) با اشاره به اینکه عکس هوایی گوگول در سال 2015 نشان میدهد در بخشهایی که قبلاً خشک بود، آب وجود دارد یادآور شد: این آب مربوط به زهاب کارخانه نیشکر خوزستان است که در منطقه رها میشود. اگر چه این زهابها اکنون به صورت دریاچه مصنوعی عمل میکند و زیستگاه برخی پرندگان شده است اما به دلیل کیفیت بد این نوع آب، خاک منطقه دچار فرسایش شدید خواهد شد.
احیا :
با وجود این اختلاف نظرها در دی ماه سال ۹۳ بود که خشک کردن تالاب هورالعظیم توسط شرکتهای نفتی که به منظور استخراج نفت انجام میشد؛ با حکم قضایی، متوقف و آب بهتدریج وارد تالاب شد و به دنبال آن احمدرضا لاهیجانزاده – مدیرکل حفاظت محیط زیست استان خوزستان– با تاکید بر اینکه لازم است طرحی برای ساماندهی داخلی تالاب هورالعظیم تعریف شود، نوید داد که تالاب میتواند دوباره به شرایط مطلوب برسد.
غلامرضا شریعتی – استاندار خوزستان– نیز در مردادماه ۹۵ با اشاره به ملاقات با وزیر نفت و مطرح کردن اعتراض اهالی بومی منطقه به روند استخراج نفت در تالاب هورالعظیم، تاکید کرد که تبعات زیستمحیطی فعالیتهای شرکتهای نفتی در تالاب هورالعظیم باید به حداقل برسد و این شرکتها حق ندارند برای انجام عملیات حفاری، تالاب هورالعظیم را خشک کنند؛ادعایی که مورد تائید وزارت نفت نیز قرار گرفت و شرکتهای نفتی ملزم شدند که حفاریهای خود در تالاب هورالعظیم را تنها در آب انجام دهند.
بالاخره در بهمن ۹۵ بود که خبر آبگیری ۷۰ درصدی تالاب هورالعظیم از سوی سازمان حفاظت محیط زیست منتشر شد. اگرچه این سازمان تصاویر ماهوارهای و بازدیدهای میدانی را به عنوان سند اثبات ادعای خود مطرح می کرد، اما مخالفان دولت یازدهم این خبر را واهی و دروغ عنوان کردند. معصومه ابتکار نیز در پاسخ به این شبهه افکنیها با تاکید بر اینکه آبگیری هورالعظیم دروغ نیست، این ادعاها را جوسازیها برای تخریب دستاوردهای دولت دانست و گفت: از روزهای ابتدایی دولت یازدهم متوجه مشکل هورالعظیم شدیم. وزیر نفت نیز از همان ابتدا با ما همکاری کرد و امروز چهار میلیارد متر مکعب آب شیرین از کرخه وارد هورالعظیم شده و این تالاب ۷۰ درصد آبگیری شده است.
شبهه آلوده بودن آب هورالعظیم
اما حواشی پیرامون آبگیری هورالعظیم در همین حد باقی نماند و برخی نسبت به سالم بودن آب ورودی به پیکره این تالاب نیز اظهار نگرانی کردند که احمدرضا لاهیجان زاده - مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان– ادعای این افراد را مبنی بر اینکه تالاب با پساب در حال آبگیری است؛ رد و اظهار کرد: هورالعظیم از حوضچههای شماره ۱، ۲، ۳، ۴ و ۵ تشکیل شده است که حوضچههای شماره ۱و ۲ به واسطه ۱۳ نهر منشعب از رودخانه کرخه تغذیه میشوند و هیچ ورودی به جز آب کرخه ندارند. این تالاب به طور طبیعی از رودخانه های کرخه و دجله و فرات آبگیری میشود اما به دلیل دایک مرزی ایجاد شده، اکنون تنها از آب کرخه تغذیه میشود. علاوه بر رودخانه کرخه، دو کانال زهکشی کشاورزی دشت آزدگان و زهاب مزارع نیشکر به حوضچه شماره ۴ تالاب میریزد.