ارزیابی زیست محیطی طرحهای اجرایی
مطالعات ارزیابی زیست محیطی با بررسی اثر اجرای طرح بر محیط های فیزیکی، بیولوژیکی و اقتصادی- اجتماعی، توجیه پذیری یک طرح را مورد ارزیابی قرار میدهد.
ارزیابی زیست محیطی طرح های اجرایی به دو روش صورت میگیرد:
- روش چک لیست (صورت ریز ها)
- روش ماتریس
– روش چک لیست (صورت ریزها):
صورت ریزها معرف ساده ترین نگرش در ارزیابی می باشند و از رو شهای اولیه و پایه جهت ارزیابی محسوب میگردند و هنوز کاربرد آنها در شکلهای مختلف عمومیت دارد.
کاربرد آنها معمولاً کلی است
صورت ریزها به عنوان یک شاخه مهم از متدهای متداول تجزیه و تحلیل از نخستین روش هایی بوده اند که تقریباً همزمان با معرفی موضوع ارزیابی در دهه 1970 در آمریکا معرفی شده اند.
به طور کلی این متد به عنوان یک روش سازماندهی شده و با چارچوب محکم نه فقط برای شناسایی اثرات پروژه ب هکار م یرود بلکه در شناسایی و معرفی پروژه ها نیز دارای توانایی است.
خصوصیات روش چک لیست:
صورت ریزها با وجود تنوع و تعداد زیاد دارای مشابهت کلی می باشند. کلیه آنها از فهرست هایی به نام “فهرست مادر” تشکیل شده اند. بخشی از فهرست شامل جنبه ها یا پارمترهای زیست محیطی متأثر از یک پروژه یا فعالیت بوده و بخش دیگر کلیه فعالیت ها یا عوامل مرتبط با پروژه را که دارای اثراتی بر محیط زیست خواهند بود در بر می گیرد.
تنوع صورت ریزها و قابلیت زیاد و متعدد آنها در اجرای بخش عمده ارزیابی، کار تصمیم گیری در مورد فواید و منافع این روش ها را مشکل می سازد. صورت ریزهایی مانند ساده، تشریحی، سنجشی و پرسشنامه ای کلاً برای پایه ریزی مراحل ابتدایی ارزیابی بسیار مفید هستند ولی هر یک به تنهایی نمی توانند به عنوان یک راهنما جهت اطمینان از اینکه هیچ فاکتور تعیین کننده ای از نظر دور نمانده
است در اختیار ارزیاب و تصمیم گیرنده قرار دهند. با استفاده از صورت ریزها تفسیر و ارزیابی اثرات معرفی میگردد و اطلاعات و نتایج به نحو ساده و قابل فهمی در اختیار علاقمندان قرار می گیرد. این روش، جامع و فراگیر بوده و محیط های فیزیکی، بیولوژیکی و اجتماعی اقتصادی را در بر دارد.
صورت ریزهای ساده هرچند که می توانند اثرات اولیه و یا مستقیم را شناسایی نمایند لیکن قادر به مشخص نمودن اثرات غیرمستقیم و با درجات بالاتر و پیچیده نیستند. ماتریسهای کاملتر که به صورت کمی و درجه بندی شده م یباشند ویژگ یهای خاصی را جهت تجزیه و تحلیل نتایج در اختیار تصمیم گیرندگان قرار می دهند. لیکن ماتریس ها توانایی برخورد با عدم قطعیت ها را نداشته و در
واقع کلیه پیش بینی ها براساس وقوع قطعی اثرات و پیامدهای پروژه است. به همین جهت پیش بینی تغییرات غیر منتظره در طبیعت و محی طزیست توسط آنها ممکن نیست.
• برخی مواقع، بزرگی اندازه صورت ریزها و تعدد عوامل منجر به تشکیل توده ای از اعداد و ارقام می شود که کار کردن با آنها موجب سردرگمی ارزیاب میگردد. ماتریس ها در ارائه شیوههای پایش و بازرسی اثرات زیست محیطی پس از اتمام پروژه و بهنگام بهره برداری، ناتوان و فاقد کارآیی کافی هستند.
روش ماتریس:
در روش ماتریس در یک بعدشان انواع فعالیت های مرتبط با پروژه و در بعد دیگرشان فهرستی از پارامترهای زیست محیطی، اقتصادی- اجتماعی که ممکن است تحت تاثیر فرایند اجرای پروژه قرار گیرند، تنظیم شده است.
• ماتریس ها در واقع رابطه علت و معلولی بین یک حرکت و اثر آن بر اجزاء مهم محیط زیست را بیان می کنند.
• با گردآوری تمام عوامل مرتبط با پروژه از یک سو و پارامترهای مرتبط با محیط زیست از سویی دیگر در یک جدول شمائی به نسبت ساده، خلاصه و قابل درك ترسیم می نماید.
• ماتریسهای مورد استفاده در ارزیابی دارای انواع مختلفی می باشند که بنا بر نوع پروژه مورد ارزیابی نوع ماتریس مورد استفاده نیز متفاوت خواهد بود.
انواع روش ماتریس:
- ماتریس ICOLD
- ماتریس LEOPOLD
- ماتریس LEOPOLD ایرانی
- ماتریس تلفیقی
ماتریس ICOLD :
معتبرترین مرجع جهانی در ارتباط با مطالعات و پژوهش های سد سازی، که در زمینه ارزیابی سدهاو شبکه های آبیاری و زهکشی تهیه شده است
در این ماتریس نظام علامات بکار رفته برای هر خانه نشان دهنده: تخریبی یا سودمند بودن اثر، اندازه اثر، احتمال وقوع و زمان شروع اثر م یباشد و در نهایت بیان م یکند که آیا اثر در طرح ملحوظ شده است یا خیر
در این ماتریس اجزاء فعالیت و اجزاء محیط زیست بر اساس فهم و دستورالعمل ارائه شده توسط کمیسیون بین المللی سدهای بزرگ تهیه و انتخاب شده است
از محاسن ماتریسICOLD بیان ویژگی های هر اثر بر محیط زیست می باشد، به طوریکه علامت ها و اعداد مورد استفاده در این ماتریس وضعیت و خصوصیات اثر را شرح می دهند
• در ماتریس ICOLD پارامت رهای محی طزیستی در سه محدوده 1- محیط فیزیکی، 2- محیط بیولوژیک و 3- محیط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مورد بررسی قرار می گیرند.
توصیف کننده های ماتریس ICOLD :
- توصیف کننده های نوع اثر:
اثرات از لحاظ نوع یا ماهیت، به صورت مثبت + یا منفی – شناخته می شود. علامتهای مثبت و منفی به ترتیب بیان کننده مطلوب و نامطلوب بودن اثر میباشد. ضمن اینکه ممکن است پیامد از نظر نوع یا ماهیت نامشخص باشد. - توصیف کننده های شدت اثر:
اثر ناچیز یا ضعیف: این اثرات از شدت بسیار کم برخوردار بوده و تغییراتی بسیار ناچیز را ممکن است در وضعیت موجود محیط زیست بوجود آورند. این شاخص در ماتریس با نماد عددی 1 نمایش داده شده است.
• اثر متوسط: این توصیف کننده، اثراتی را شامل می شود که نه چندان زیاد بوده که در رده اثرات عمده قرار گیرند و نه مقدار آنها کم می باشد. این شاخص در ماتریس با نماد عددی 2 نمایش داده شده است.
• بسیار زیاد (بسیار عمده): این توصیف کننده در مورد اثراتی بکار برده می شود که موجب تغییرات شدید و بسیار قابل توجهی نسبت به وضع موجود می گردد. در ماتریس مورد بحث، این شاخص با نماد عددی 3 نمایش داده شده است. - توصیف کننده های قطعیت اثر:
• اثرات قطعی (Certain): این شاخص در مورد اثراتی به کار برده می شود که وقوع آنها با توجه به واقعیت های موجود منطقه و همچنین موارد مشابه از نظر تیم کارشناسی به اثبات رسیده است. این اثرات با نماد C نمایش داده می شود.
• اثرات احتمالی (Probable): این شاخص در مورد اثراتی که وقوع آنها قطعی نمی باشد، ولی احتمال پیدایشآنها وجود دارد، استفاده می شود. نماد نمایش آن در ماتریس M می باشد. - توصیف کننده های زمان وقوع اثر :
کلیه اثراتی که در نتیجه یک پروژه ایجاد می شوند به طور همزمان پدید نمی آیند، برخی اثرات ممکن است بلافاصله (Immediately) یا در فاصله کوتاهی از شروع فعالیت پدیدار شوند و برخی اثرات ممکن است در زمان طولانی(Long term ) رخ دهند. در این ماتریس دو نماد L و I به ترتیب بیان کننده وقوع درازمدت و کوتاه مدت (فوری) اثر می باشند. - توصیف کننده های تداوم اثر:
اثرات ممکن است زود گذر یا دیر پا باشند. اثراتی که در مقطع خاص به وقوع می پیوندند و تداوم ندارند، اثرات مقطعی( )Temperate می باشند و با نماد T نمایش داده می شوند، اثراتی که در دراز مدت به صورت دوره ای یا مداوم وجود خواهند داشت اثر دائم ( Permanent ) هستند و با نماد P نمایش داده می شوند.
پس از تشکیل ماتریس مورد نظر، ارتباط متقابل هر فعالیت با هر فاکتور زیست محیطی اثرپذیر در فصل مشترك آن )سلول مربوط( تشریح شده است. بر اساس این ارتباط باید از چند جنبه شامل نوع یا کیفیت، شدت یا ICOLD روش پیشنهادی اهمیت و ویژگی های پیامدها مد نظر قرار گیرد. شرح مربوط به هر یک از جنبه های تأثیرات در بالا ارایه گردیده است. بدیهی است در مورد سلول هایی از ماتریس که هیچگونه ارتباطی بین فعالیت طرح و فاکتور زیست محیطی مربوط وجود ندارد، سلول مورد نظر خالی م یماند. نمایش مجموعه اثرات طرح مورد مطالعه از نظر به بهترین نحو امکان پذیر ICOLD نوع، اهمیتو ویژگی ها با استفاده از روشماتریس
است. با این وجود باید توجه داشت که این ماتریسبه خودی خود ابزار مناسبی برای مقایسه گزینه های طرح نیست. اما از آنجا یکی از اهداف استفاده از روش نام برده انتخاب گزینه ارجح محیط زیستی است، برای هر گزینه یک جدول نتیجه گیری ترتیب
داده شده است. مقایسه این نتایج، مبنای تصمیم گیری نهایی قرار می گیرد.
جهت ارزیابی، حداقل بایستی دو گزینه انتخاب شود که یکی از آنها ” عدم اجرا” و دیگری گزینه ” اجرا” است.
در صورتی یک طرح قابليت اجرا دارد كه گزینه اجراي طرح نسبتبه عدم اجراي طرح داراي برتري ویژه باشد.
نکاتی برای پر کردن ماتریس ها
• از آنجایی که هدف از اجرای اکثر طر حهای عمرانی )به غیر از موارد خاص که برای بهبود شرایط محیطی انجام می شوند( اشتغال زایی و درآمدزایی و بهبود وضعیت اقتصادی به ویژه برای بومیان منطقه می باشد، انتظار میرود عدم اجرای طرح بیشترین اثرات منفی را متوجه محیط اقتصادی- اجتماعی نماید.
• اجرای اکثر طر حهای عمرانی، در فاز ساختمانی به علت تخریب خاك، فرسایش و آشفتگی در محیط انتظار م یرود برایند امتیازات محیط فیزیکی منفی باشد برایند امتیازات منفی این فاز باید بیشتر از فاز بهر ه برداری باشد.
• در فاز بهره برداری با توجه به اینکه اشتغالزایی را در درازمدت داریم و دایمی است، انتظار میرود برایند امتیازات مثبت طرح نسبت به فاز ساختمانی که موقتی است بیشتر باشد.
• منطقی تر است برایند اثرات طرح بر محی طهای فیزیکی و بیولوژیک منفی باشد و د مجموع اثرات مثبت محیط اقتصادی برایند کلی طرح را مثبت کند.
• برایند فاز بهره برداری باید مثبت باشد که طرح توجیه داشته باشد.
• در اکثر طر حهای عمرانی برایند امتیازات در محیط فیزیکی باید منفی باشد.
در ادامه میتوانید یک گزارش کامل ماتريس ارزيابي اثرات زيست محيطي گزينه اجرا و عدم اجراي طرح شبکه زهکشي ميانکاله را دریافت کنید.
با تشکر از جناب آقای مسعود پورغلام