آیا با نرم افزار حروف چینی لاتک آشنا هستید؟!

تک (TEx) یک سیستم حروف چینی است که توسط دونالد کنوث در دانشگاه استنفورد، برای نگارش مستندات، به ویژه مستنداتی که شامل اعمال زیادی از ریاضیات است، توسعه یافته است. تک به صورت منبع آزاد میباشد، به عبارت دیگر انجمن ریاضی آمریکا برای بهبود نرم افزار ویرایش آن را برای عموم آزاد گذاشته است.

“دونالد کنوث” نویسنده کتاب هنر برنامه نویسی

لاتک (LATEX) چیست:
در دههٔ ۱۹۸۰ لسلی لمپرت مجموعه‌ای از ماکروها را طراحی کرد تا از پیچیدگی‌های سیستم تک بکاهد.

کار او باعث شد تا حروف‌چینی نوشته‌ها آسان‌تر شود، و در ضمن محتوای نوشته و ظاهر آن از هم مستقل باقی بماند. این سیستم جدید لاتک (LaTeX) نام گرفت. لاتک درواقع یک زبان نشانه‌گذاری است. محتوا در یک پروندهٔ متنی نوشته می‌شود و نشانه‌گذاری‌ها به شکل فرمان‌هایی بین متن قرارمی‌گیرند و مشخص می‌کنند که هر بخش از نوشته چه‌طور نمایش یابد. مفسر لاتک آن پرونده را می‌خواند، محتوا را به شکل یک نوشته درمی‌آورد و یک پروندهٔ خروجی می‌سازد. همان طور که می‌بینید، لاتک مثل نرم‌افزارهای واژه‌پرداز معمولی نیست.

مزایای لاتک:

• وجود چندین سبک حرفه ای برای حروف چینی انواع اسناد بصورت بسیار دقیق و عالی
• نیاز به تعدادی کمی از دستورات برای تعریف ساختار متن
• بسیار مناسب برای حروف چینی متون ریاضی
• به صورت خودکار نوشتارهای علمی ساخته می شوند
• مستقل از سیستم عامل
• ذخیره سازی دراز مدت اسناد
• قابلیت ویرایش خودِ نرم افزار

معایب لاتک:

• یادگیری دشوارتر نسبت به سایر نرم افزارهای مشابه
• در صورت کار با لاتک معتاد آن خواهید شد و نرم افزارهای مشابه را نخواهید پسندید
• اگر بخواهید تغییرات عمده در سبک نوشتار خود بدهید، باید سبک نوشتار لاتک را تغییر دهید

چگونه در لاتک فارسی بنویسم؟ :
بسته های مختلفی جهت فارسی سازی لاتک معرفی شده اند. به عنوان مثال: تک پارسی، فارسی تک و زی­پرشین (XePersian).
بهترین و کاربردیترین بسته ای که از طرف مراجع مختلف معرفی شده است، بسته زی پرشین می باشد.
زیپرشین یک بسته مخصوص تک است که به همت آقای وفا خلیفی آماده شده است و با استفاده از آن می توانید بسیاری از قابلیت های سیستم تک برای حروف چینی مستندات فارسی خود استفاده نمایید.

تفاوت لاتک با نرم افزارهای مشابه مانند ورد (Word) و… :

جدابودن محتوا و ظاهر نوشته

برتری بزرگ لاتک در این موضوع برای کاربران Word چندان واضح نیست، زیرا آن‌ها نمی‌دانند که این ویژگی چه‌قدر خوب است. وقتی با لاتک نوشتهٔ خود را می‌نویسید، فقط به محتوای نوشته فکر می‌کنید و ساختار متن را مستقیماً به لاتک می‌گویید؛ مثلاً می‌گویید که از این‌جا به بعد یک بخش جدید آغاز می‌شود، ولی لازم نیست به این فکر کنید که عنوان بخش چه‌شکلی باید تایپ شود.

این درست برعکس کاربران Word است که بلافاصله عنوان نوشته را انتخاب کرده و قالب‌بندی‌اش می‌کنند (مثلاً آن را بزرگ می‌کنند، یا فونتش را تغییر می‌دهند). نکته این‌جاست که این کار باید در کل نوشته با دست اعمال شود. در مقابل، لاتک برای قالب‌بندی از سبک‌های تعریف‌شده‌ای استفاده می‌کند. این سبک‌ها می‌گویند که هر بخش از نوشته چه‌طور باید نمایش یابد. اگر مثلاً خواستید فونت عنوان همهٔ بخش‌های نوشته‌تان را تغییر دهید، کافی است که تعریف آن سبک را عوض کنید تا کل نوشته خودبه‌خود به‌روز شود. خوبی این روش این است که نوشته‌تان خودسازگار و هماهنگ باقی می‌ماند.

البته Word هم این ویژگی سَبْک (Style) را دارد. ولی از آن‌جا که به‌کاربردن این ویژگی اختیاری است، کاربران معمولاً نمی‌دانند که چنین ویژگی‌ای هم اصلاً هست. لاتک مجبورتان می‌کند که ساختار منطقی نوشتهٔ خود را مشخص کنید (و کار خیلی خوبی می‌کند!) و برای همین است که می‌تواند از نوشتهٔ شما یک خروجی بسیار زیبا بسازد.

انعطاف‌پذیری

می‌توانید با لاتک هرکاری که فکرش را می‌کنید انجام دهید! در طول سالیان دراز، بسته‌های بسیار زیادی ساخته شده‌اند که ویژگی‌های لاتک را گسترش می‌دهند و بیشتر آن‌ها هم به رایگان در دسترس هستند. برای نمونه، کاربران اصلی لاتک که دانشگاهیان و پژوهشگران هستند بستهٔ Bibtex را به کار می‌برند که نوشتن و مدیریت مراجع مقالات را بسیار آسان می‌کند (من همیشه برای همکاران Wordکارم که مراجع را با دست تایپ می‌کنند افسوس می‌خورم). بسته‌های دیگری هستند که با آن‌ها می‌توانید نت‌های موسیقی بنویسید، حرکات شطرنج را نمایش دهید، و هزار کار دیگر. با توجه به سابقهٔ زیاد تک، هر کاری که با لاتک بخواهید بکنید احتمالش زیاد است که کسی قبلاً بسته‌ای برایش نوشته باشد.

تسلط بر نوشته

حتی در نوشته‌های کوتاه هم شاید شما با رفتار غیرهوشمندانهٔ Word روبه‌رو شده‌باشید. مثلاً گاهی وقت‌ها می خواهید تصویری را در پایین صفحه بگذارید و می‌دانید که تصویر در آن‌جا جا می‌شود، ولی Word نمی‌گذارد آن‌جا بگذاریدش! یا مثلاً در یک نوشتهٔ ۳۰ صفحه‌ای پر از شکل و جدول، یک بعدازظهر را صرف می‌کنید تا همه‌چیز مرتب شود؛ همهٔ تصاویر سرجای خودشان باشند و غیره. آن وقت می‌فهمید که یک جای نوشته‌تان کمی گنگ است و تصمیم می‌گیرید آن‌جا را کمی بیشتر توضیح دهید. یک جمله به متن اضافه می‌کنید، و می‌بینید که یکی از تصویرها به صفحهٔ بعد می‌پرد و یک فضای خالی بزرگ در پایین صفحه باقی می‌گذارد! بعد می‌فهمید که در یک واکنش زنجیره‌ای، همهٔ تصویرها و جدول‌هایتان تا آخر نوشته به هم ریخته‌اند! واقعاً خنده‌دار است. در مقابل، لاتک خیلی باهوش‌تر است و تصویرها و جدول‌هایتان را همیشه در جاهای معقول می‌گذارد. بنابراین اگر خواسته باشید که تصویرتان در پایین یک صفحه بماند، آن تصویر همیشه همان پایین می‌ماند!

البته با این که لاتک در جزئیات حروف‌چینی به جای شما تصمیم می‌گیرد، ولی اگر بخواهید، می‌توانید روی نمایش نوشته‌تان اختیار کامل داشته باشید.

کیفیت

به سختی می‌توان این موضوع را انکار کرد که کیفیت خروجی‌های لاتک بسیار فراتر از خروجی‌های Word است. این برتری وقتی آشکارتر می‌شود که نوشتهٔ شما پر از روابط ریاضی باشد. لاتک همچنین الگوریتم‌های بسیار بهتری برای ترازبندی متن، شکستن کلمات و غیره دارد که باعث می‌شود خروجی شما بسیار حرفه‌ای‌تر به نظر برسد.

مردم معمولاً یادشان می‌رود که حروف‌چینی یک مهارت حرفه‌ای است. حروف‌چین‌ها سال‌ها آموزش می‌بینند تا بیاموزند که یک کتاب را چگونه حروف‌چینی کنند. اما به محض این که شما برنامهٔ واژه‌پردازتان را باز می‌کنید، مرتکب اشتباهات حروف‌چینی می‌شوید. مثلاً حروف‌چین‌ها می‌دانند که خواندن سطرهایی که پهنایشان ۶۶ حرف است آسان‌تر است. به کتاب‌هایتان نگاه کنید و تعداد حرف‌ها را بشمارید! ولی تنظیم پیش‌فرض واژه‌پردازها به طور میانگین ۱۰۰ حرف در هر سطر است. حدس می‌زنم که خیلی‌ها برایشان مهم نیست، ولی اگر قرار باشد نوشته‌های بزرگ زیادی را بخوانید، برایتان مهم می‌شود.

یک مثال دم دستی: یک نوشتهٔ لاتک را که پیش‌تر با آن ساختار نوشته‌ها را در لاتک معرفی کرده‌بودم برداشتم. همان نوشته‌ها را در Word هم نوشتم و سبک‌های معادل Word را رویش اعمال کردم. همه‌جا از سبک‌های پیش‌فرض استفاده کردم. در Word سبکی برای چکیده وجود نداشت، برای همین فقط عنوان را پررنگ کردم. خروجی Word را با خروجی لاتک مقایسه کنید. سبک‌هایی که Word به کار می‌برد چندان خوب نیستند. البته می‌توان این سبک ها را آن‌قدر دستکاری کرد که تاحدی شبیه لاتک شوند، ولی من ترجیح می‌دهم این کار را نکنم و به جایش با همان لاتک خودم کار کنم!

بیشتر کتاب‌ها با لاتک حروف‌چینی می‌شوند. واژه‌پردازها برای این کار معمولاً آن قدر خوب نیستند- آن ها را فقط نویسندگان برای نوشتن به کار می‌برند و نوشته‌هایشان بعداً به نرم‌افزار حروف‌چینی حرفه‌ای منتقل می‌شود. البته با Word هم می‌شود کتاب‌ها را حروف‌چینی کرد، همان‌طور که با پا هم می‌شود رانندگی کرد، ولی کار عاقلانه‌ای نیست!

پایداری

یکی از دلایلی که مردم با Word مشکل دارند این است که Word در هنگام ویرایش نوشته‌های طولانی زیاد قفل می‌کند. «بازیابی نوشته‌ها» (Document Recovery) یکی از ویژگی‌های پرکاربرد Word است. نمی‌دانم چرا مایکروسافت به جای طراحی این ویژگی روی پایداری نرم‌افزارش بیشتر کار نمی‌کند! (البته پایداری لزوماً قابل‌تعمیم نیست. من فقط از تجربهٔ شخصی خودم و دوستانم حرف می‌زنم. کسی را هم نمی‌شناسم که تا حالا دچار مشکل ناپایداری Word نشده باشد، ولی معنی‌اش این نیست که چنین کسی وجود ندارد.)

از آن‌جا که لاتک بسیار کامل است، و برنامه‌نویسان بسیار باهوشی آن را ساخته‌اند، اشکالات آن بسیار کم است. حتی اگر هم اشکالی وجود داشته باشد، هیچ‌گاه پروندهٔ ورودی شما از دست نمی‌رود. ولی در Word، اگر هر ابزارش قفل کند، می‌تواند نوشتهٔ شما را نابود کند.

و در ضمن، در لاتک نیازی نیست نگران ویروس‌هایی باشید که در ماکروهای Word پنهان می‌شوند!

قیمت

در این مورد لاتک هیچ حرفی باقی نمی‌گذارد، چون رایگان است! ضرب‌المثل «هر چی بیشتر پول بدی، بیشتر آش می‌خوری» دربارهٔ لاتک صادق نیست، درست مثل بیشتر نرم‌افزارهای آزاد/متن‌باز. شما با یک نرم‌افزار بسیار قوی و پایدار روبه‌رویید که سال‌ها از رقیبانش جلوتر است.

غلط‌یاب املایی چه‌طور؟

نکتهٔ خوبی است. این یک کمبود لاتک نیست، زیرا لاتک فقط متنی را پردازش می‌کند که شما به آن می‌دهید. اما در ویرایشگر متن، بر خلاف Word، شما خط‌های قرمزی را که اشتباه‌های املایی یا دستوری را یادآوری می‌کنند نمی‌بینید. و این چیزی است که بیشتر کاربران می‌خواهند داشته باشند.

به نظر من داشتن یک غلط‌یاب دستوری چیز خوبی نیست. کسی که واقعاً برای نوشتن نیازمند غلط‌یاب دستوری است، بهتر است به جای تکیه‌کردن بر توصیه‌های به دردنخور غلط‌یاب، برود یک کتاب دستور زبان بخواند.

دوم، وجود ویژگی اصلاح خودکار اشتباه‌های املایی (auto-correct)، هرچند که چیز خوبی به نظر می‌آید، در درازمدت مفید نیست. درست است که اشتباه‌های رایج ما را برطرف می‌کند، ولی باعث می‌شود که نتوانیم از اشتباه‌هایمان بیاموزیم. اگر هربار که به جای the می‌نویسیم teh، قرار باشد Word آن را برایمان اصلاح کند، هیچ‌گاه نمی‌فهمیم که داریم اشتباه می‌کنیم. با این حال، اگر فکر می‌کنید که خیلی نیازمند این ویژگی هستید، به آسانی می‌توانید هر ویرایشگر متن آبرومندی را مجهز به غلط‌یاب املایی کنید. برنامه‌های Ispell و Aspell رایج‌ترین غلط‌یاب‌های املایی هستند که هر دو متن‌بازند و می‌توانند با ویرایشگرهای متن یک‌پارچه شوند.

منبع: وبسایت پارسی لاتک