آشنایی با مفهوم بیابان زایی و بیابان زدایی + فیلم

بیابان :

منطقه ای است که از نظر ساختار زمین شناسی و اقلیمی، شرایط نامناسبی را برای زندگی جانوران و گیاهان دارا است. (Nateghi, 2000)

بنا به تعریف دیگر یک بیوم(سرزمین) یا یک نوع اکوسیستم است که به طور طبیعی در زمره ی بیوم های کلان کره ی زمین به شمار می آید. که درکنار سایر بیوم ها همانند جنگل های مناطق حاره، بیوم جنگل های معتدله، بیوم علفزار و بوته زار قرار دارد.

ایران به دلیل قرارگرفتن بر روی کمربند خشک جهانی و وجود اقلیم خشک و فرا خشک، 3/08 درصد مناطق بیابانی جهان را داراست.

بیابان زایی ( Desertification ) 

بویل دانشمند انگیسی در سال 1921 با چاپ مقاله ای در انجمن افریقا(Journal of the African) با عنوان تجاوز صحرا(Emcroachment of the Sahara) برای نخستین بار جهانیان را به خطر پیشروی بیابان ها آگاهی بخشید.

کاهش توان بوم شناختی(اکولوژیک) و زیستی زمین است که به صورت طبیعی و مصنوعی(عملکرد انسان) رخ می دهد. (UNEP,1997)

بیابان زایی یکی از شیوه های تخریب خاک در مناطق خشک، نیمه خشک و کم رطوبت است که بر اثر عوامل مختلف از جمله تغییر آب و هوا و فعالیت های انسانی اتفاق می افتد.

(FAO-UNEP,1990)حدود 35 درصد سطح کره زمین توسط بیابان زایی تهدید می شود. این در حالی است که 20 درصد جمعیت کل دنیا در این منطقه های زندگی می کنند. هر ساله 21 میلیون هکتار از اراضی حاصلخیز به اراضی غیر حاصل خیز تبدیل می شوند. این پدیده، بعد از دو چالش تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین، به عنوان سومین چالش مهم جهانی در قرن 21 محسوب می شود.

üبیابان زایی واقعی به معنای پس رفت زمین بوده که در سرزمین های خارج از مرزهای طبیعی بیابان در سیمای کاهش حاصل خیزی خاک و کاهش کمیت و کیفیت منابع آبی، زوال تنوع زیستی و مهاجرت چهره می نماید …

از جمله عملکرد سوء انسان که منجر به بیابان زایی می شود :

1. استفاده نادرست از زمین های کشاورزی
2. استفاده افراطی از کود و سموم شیمیایی
3. شخم اراضی در جهت شیب
4. بهره برداری بی رویه از سفره های آب زیرزمینی
5. چرای مفرط و بیشتر از ظرفیت مراتع
6. بهره برداری بی رویه از جنگل ها و جنگل تراشی
7. تبدیل نابه خردانه ی اراضی منابع ملی به کشاورزی، ویلاسازی و …

فرایند بیابان زایی را از طریق کاهش یا تخریب پوشش گیاهی :

1.  ابتدا مواد آلی خاک بر اثر از بین رفتن پوشش گیاهی کاهش پیدا می کنند.
2.  این کاهش سبب می شود تا پایداری خاک کاسته شده و ساختمان آن تضعیف شود.
3.  گسترش ناپایداری و تضعیف ساختمان خاک، سبب افزایش وزن مخصوص ظاهری ( فشردگی)، کاهش  خلل و فرج، کاهش نفوذ پذیری نسبت به هوا و آب، کمتر شدن ذخیره سازی آب و کاهش اکسیژن خاک می شود.
4.  این فرآیند ها به نوبه خود، افزایش خشکی خاک (ادافیکی) و در نتیجه کاهش تولیدات گیاهی را به دنبال خواهد شد.
5.  همچنین سخت شدن سطح خاک ناشی از کاهش مواد آلی و متلاشی شدن ساختمان آن، سبب تشدید جریان روان آب سطحی به میزان 30تا50 درصد اولیه خواهد داشت که خود این تغییر در چرخه آب، افزایش خشکی خاک را به دنبال خواهد داشت.
6.  کاهش مواد آلی در خاک، همچنین سبب نقصان فعالیت حیاتی (بیولوژیکی) در مقیاس کوچک (میکرو)، متوسط (مزو) و بزرگ (ماکرو) جامعه گیاهی (فلور) و جانوری ( فون) و نیز هم زیست های ویژه می شود، که خود بر ریز مغذیهای (میکروالمنت)خاک
7. (Fe،Mg،Cu،Zn،Ca،Naو…)، تاثیر منفی گذاشته و حاصلخیزی آنرا کاهش می دهند.
8.  پیامد کاهش آب و عناصر غذایی قابل دسترس، کاستن باروری و توان تولید بوده که به نوبه خود، از میزان زیست توده گیاهی(Biomass) و پوشش خاک می کاهد.
9.  همچنین ممکن است در این شرایط، با ایجاد جلبک های سبز آبی تک یاخته ای(سیانوباکتری ها) یا گلسنگ ها و خزه ها، یک لایه یا قشر سخت حیاتی (بیولوژیک ) به وجود آید که خود کاهش شدید نفوذ پذیری خاک و افزایش روان آب را در پی داشته و در نهایت به کاهش میزان آب در دسترس و فزونی حجم خاک فرسایش یافته، منجر می شود (به نقل از ورشیا و همکاران،1995)

پیامد های بیابان زایی:

1-تهديد حاصلخيزي خاك ( شور شدن اراضي)

2- مدفون شدن آبادي‌ها در زير توده‌هاي شن و ماسه مانند روستاهاي سفيد آب و رحمت آباد در استان اصفهان

3- بالا آمدن بستر رودها بر اثر ورود ماسه‌ها

4- پر شدن كانالهاي آبرساني و قنوات

5- وارد شدن صدماتي به تاسيسات نظامي و صنعتي

6- مسدود نمودن جاده‌‌هاي ارتباطي و خطوط راه آهن

7- آلوده شدن محيط زيست و در خطر افتادن سلامتي اهالي

بیابان زدایی Non_ Desertification

üبه معنی بیابانی نشدن یا جلوگیری از بیابانی شدن است.

توضیح آنکه منظور از بیابان زدایی، زدودن و از بین بردن بیوم بیابان نیست، چرا که این بیوم همانند سایر بیوم های طبیعی حاصل فعل و انفعالات پدیده های اکولوژیکی است و شاید انسان هرگز قادر نباشد که آنرا از مجموعه بیوم های کره ی زمین حذف کند.در واقع آنچه مورد نظر واژه ی بیابان زدایی است، جلوگیری از بیابانی شدن زمین هایی است که دراثر اعمال مخرب انسان در معرض بیابانی شدن قرار دارد.

اولویت های اصلاحی:

اولویت پیشگیری از تخریب زمین هایی است که هنوز به طور کامل تخریب نشده اند و یا میزان تخریب در آن ها کم است این در حالی است که برای اراضی تخریب شده نیز باید برنامه ای اصلاحی در نظر گرفت.

به نظر کارشناسان بین المللی در برنامه میان مدت و دراز مدت لحاظ کردن موارد زیر می تواند منجر به بهبود در فعالیت های مدیریت بیابان گردد:

1)تقويت زمينه‌هاي آگاهي و توسعه‌ي اطلاعات و نظام‌هاي مراقبتي براي مناطق در معرض بيابان‌زايي و خشکسالي، از جمله ابعاد اقتصادي و اجتماعي اين اکوسيستم‌ها.

2) مبارزه با تخريب زمين از طريق حفاظت خاک، جنگل کاري و احياي جنگل‌ها و مراتع.

3) توسعه و تحکيم برنامه‌هاي توسعه‌اي هماهنگ براي محو فقر و ارتقاء سطح زندگي به شيوه اي بهتر در مناطق در معرض بيابان زايي.

4)توسعه‌ي برنامه‌هاي همه جانبه‌ي بيابان زدايي و لحاظ كردن آن‌ها در طرح‌ها و برنامه‌هاي توسعه‌ي ملي و طرح‌هاي ملي زيست محيطي.

5) توسعه‌ي برنامه‌هاي همه جانبه‌ي جبراني و بسيجي براي مقابله با خشکسالي، از جمله ترتيبات خودياري براي مناطق درمعرض خشکسالي و طراحي برنامه‌هاي مربوط به آوارگان زيست محيطي.

6) تشويق و ارتقاء سطح تشريک مساعي عمومي و آموزش زيست محيطي با تمرکز بر کنترل بيابان‌زايي و مديريت آثار خشکسالي.

سایر راهبردهای عملی :
1- نهال کاری :

کاشت گیاهانی از گونه های طبیعی و مقاوم در برابر خشکی

2- ایجاد مانع :

احداث بادشکن در تپه ها که از قدرت تخریبی باد جلوگیری میکند.

3- اقدمات پیشگیرانه :

جلوگیری از شخم در جهت شیب، چرای مفرط دام ها و کندن بوته ها در بیابان

4- مالچ :

در انگلیسی به معنی پوشش است که از لغت محلی آلمانی مولش به معنی نرم گرفته شده است.

اين لغت سابقا به پوشش خاك به وسيله مواد آلي از قبيل كاه، برگ گياهان و گاهي كودهاي حيواني و مواد مشابه اطلاق ميشد ولي اخيراً به مواد طبيعي يا مصنوعي ديگري نيز كه بتوانند پوشش محاظي به صورت يك لايه مجزا و گسترده روي زمين ايجاد نمود و سطح رويي خاك را از گزند عوامل مختلف باد و باران مصون دارند اطلاق مي‌گردد.

در ایران از سال 1346 استفاده از مالچ های نفتی برای تثبیت شن ها آغاز شد . برای نمونه طرح های تثبیت شن ارضی حمیدیه اهواز .

انواع مالچ : 1- نفتی 2- غیرنفتی : الف) آلی : كاه، برگهاي گياهان، خاك اره، كودهاي حيواني ب) مصنوعی : پشم شيشه، كاغذ، صفحات فلزي، لايه‌هاي نازك پلاستيك(پلي‌اتيلن)

بیابان زایی در ایران: (27خرداد روز جهانی بیابان زایی) :

• ایران در سال 1996 میلادی به کنواسیون جهانی مقابله با بیابان زایی پیوست.(سال تاسیس کنواسیون)
• 40 میلیون هکتار از اراضی ایران مناطق بیابانی و 12 میلیون هکتار نیز ماسه ای بوده یا از شن و ریگ روان پوشیده شده اند.
• بارندگی در ایران یک سوم میانگین بارندگی جهان است در حالی که به دلیل قرار گرفتن بر روی کمر بند خشکی جهان، تبخیر آب 3 برابر میانگین جهانی است.